دریای خزر را دریابیم

آوای خزر - آزاده بابانژاد: امروز 21 مردادماه روز ملی دریای خزر است، این روز تلنگری به مسائلی‌ست که دریای خزر را می‌آزارد. انسان که بهره‌بردار مهم دریاست، هم‌او نیز بزرگترین مخاطرات را بر دریا تحمیل کرده است. دریای خزر اکنون به پژمردگی درونی گرفتار آمده است و نمادهای تنوع زیستی در آن رو به انقراض می‌روند.

از طرفی اکنون دریای خزر با مشکلاتی در بخش مدیریتی روبه‎روست، بهره‌برداری از آن به مرحله پیچیده‌ای رسیده است، از کنوانسیون رژیم حقوقی دریای خزر که هنوز مسائل پنهانی را در خود دارد و طرح‌هایی چون انتقال آب به فلات مرکزی در حوزه سرزمینی ایران. تعرض به سواحل و نادیده‌گرفتن فواصل در ساخت و سازها نیز پیکره این دریای بی‌همتا را آزرده است و این تنها مختص ایران نیست. کشورهای حوزه خزر نیز بایستی طرحی نو درافکنند و از دریای استراتژیک کاسپین صیانت کنند. 

شایسته نیست که یک پهنه بزرگ و بیکران را قربانی سهل‌انگاری‌ها کنیم؛ خزر باید نماد و مظهر موهبت الهی در جغرافیای زمین باقی بماند. باید بگذاریم به‌طور طبیعی به حیات خود ادامه دهد و همچنان سرزنده و شاداب باشد. تجربه تاریخی نشان داده است که دست‌یازی به طبیعت آثار سوئی دارد و هرگز بهانه‌هایی چون صرفه اقتصادی و کمک به بشر از این طریق، قابل قبول نبوده و نخواهد بود.

گرچه هرگونه فعالیتی که به خزر مربوط می‌شود در تمام خزر تاثیرگذار است اما هر کدام از کشورهای عضو رژیم حقوقی خزر سهمی در بهره‌برداری از آن دارند و می‌توانند با طرح‌ها و برنامه‌های کارشناسی از دریااستفاده کنند. در حوزه سرزمینی ایران، انتقال آب خزر به سمنان با مخالفت‌های زیادی روبروست؛ باید این طرح مختومه شود. دولت نیز نیک می‌داند که این موضوع و طرح آن و عملیاتی‌کردن آن چه ضررهایی دارد. حجت‌الاسلام حسن روحانی رئیس جمهور حتی اگر روی قول شرف خود درباره انتقال آب خزر به مردمان استان زادگاهش پای بگذارد، جای دوری نمی‌رود. او مطمئن باشد که روی قولش پا نگذاشته است بلکه روی کارشناسی‌های دروغین و احساسی افرادی که آدرس اشتباهی به او داده‌اند؛ پای گذاشته است.

در روز ملی خزر انتظار می‌رود که نگاه جدیدتر و جدی‌تری به این طرح نامربوط و خطرناک زیست‌محیطی اعمال شود و بار دیگر مخاطراتی که از پسِ این طرح می‌تواند بر زیست‌کره وارد شود مورد بررسی قرار بگیرد. باید مزایا و معایب این طرح باز هم در ترازو قرار بگیرد و آن گزارش 800 صفحه‌ای! نیز پیوست آن باشد که افکار عمومی بهتر بتوانند قضاوت کنند.

نگاهی به نمادهای تنوع زیستی در خزر

در پهنه 436 هزار کیلومتر مربعی از دریاچه زیبای خزر و سواحل 7 هزار کیلومتری آن، پوشش گیاهی و جانوری خارق‌العاده‌ای وجود دارد که گفته می‌شود شامل بیش از 500  گونه گیاهی و 850 گونه جانوری است.

یکی از جاذبه‌ها و امتیازات مهم دریای خزر وجود انواع ماهیان است که گفته می‌شود شامل 78 گونه از 17 خانواده هستند و در بین ماهی‌های آزاد، خاویار، سفید، اردک‌ماهی، سوف، کپور، کیلکا، قزل‌آلا، کفال و کلمه، ماهی خاویار را تمام دنیا می‌شناسند و می‌دانند که سواحل ایران زیستگاه و خاستگاه مهم این خوراک تجاری است.

اما در گستره چشم‌نواز بزرگترین دریاچه جهان و در بین جانوران دریایی، تنها پستاندار این پهنه آبی منحصربه‌فرد را با نام فُک خزری (Caspian Seal)  یا «سگ آبی» می‌شناسیم که جمعیت بیش از یک میلیونی آن اکنون به 70 هزار قلاده رسیده است و همین جمعیت نیز سالانه یا در تور صیادان می‌افتند، یا گاه بر اثر تکثیر نوعی از شانه‌دار مهاجم دریایی به نام «نمیوپسیس» از بین می‌روند، یا شکار می‌شوند و یا جمعیتی از آنها بر اثر کهولت کاهش می‌یابند.

براساس اعلام اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت، فک خزری در زمره جانوران آسیب‌پذیر قرار داشته و نیاز شدید به حفاظت دارد اما این حفاظت تنها مختص ایران نیست و باید کشورهای روسیه، ترکمنستان، قزاقستان و جمهوری آذربایجان نیز مشارکت کنند.

* 2010 شروع رسمی فعالیت مرکز حمایت از فک خزری(لنی هارت)

سال 2010  را باید سال شروع رسمی فعالیت مرکز حفاظت از فک خزری در سواحل خزر بدانیم که با همت «لنی هارت» بانوی هلندی خیر و دوستدار طبیعت و محققان و کارشناسانی چون امیر صیاد شیرازی و مصطفی شاهی فردوس شکل گرفته و در هشت سال اخیر برنامه‌های خوبی را با هدف کمک به حفظ موجودیت و حیات و نجات تنها پستاندار دریایی خزر به‌اجرا درآوردند که نمونه بارز آن را می‌توان در نجات 89 قلاده فوک خزری در سواحل ایرانی و برگزاری نشست‌هایی با مسوولان مربوطه کشورهای CIS عنوان کرد.

جمهوری اسلامی ایران در بین کشورهای حاشیه خزر مفتخر است که گام نخست را برداشته و این مرکز را در تنها جزیره ایرانی و تنها جزیره بکر و نسبتاً دست‌نخوره در ساحل خزر یعنی «آشوراده» راه‌اندازی کرده است.

* گیرافتادن فک در تور صیادی مناطق ساحلی ایران

مسؤول مرکز درمانی و تحقیقاتی و مدیر پروژه نجات فک خزری که هشت سال است همراه با راه‌اندازی تنها مرکز تحقیقات فک در سواحل خزر برای بقای نسل این حیوان تلاش دارد، می‌گوید: ممنوعیت شکار فک خزری نیاز به همراهی مردم و مسؤولان دارد، در ایران با آموزش‌هایی که انجام شد، اکنون صیادان و بسیاری از مردم نسبت به اهمیت این حیوان تا حدود زیادی آشنا شدند.

امیر صیاد شیرازی با بیان اینکه بیشترین آمار مرگ فک‌ها در سواحل ایرانی به‌علت گیرافتادن در تورهای ماهیگیری است، اظهار می‌دارد: سالانه گزارشاتی از مرگ فک‌ها به دست من می‎رسد که باتوجه به شواهد موجود و بررسی‌های نهایی، بیشتر آنها در تور ماهیگیری گیر کرده بودند و پس از خفگی، توسط صیادان در دریا رها شدند.

این محقق و پژوهشگر با اعلام اینکه گاهی فک‌ها به‌دلیل کهولت و یا شیوع بیماری تلفات زیادی ایجاد می‌کنند، معتقد است که این موارد در طبیعت هر حیوانی وجود دارد اما حرف اصلی این است که باید از شکار آن جلوگیری شود و صیادان نیز در زمان گیرافتادن فک در تور ماهیگیری اقدام لازم برای نجات آن را انجام دهند و یا فوراً به مرکز اطلاع دهند.

وی ادامه می‌دهد: گاهی اوقات صیادان دیر متوجه می‌شوند و فک بر اثر خفگی جان می‌دهد، این حیوان واقعاً نمی‌تواند از عهده تورهای صیادی برآید و دست و پا زدن‌های مداوم او برای رهایی از تور فایده‌ای ندارد چه اینکه از 12 مورد مرگ فک از پاییز سال گذشته تاکنون در سواحل ایرانی خزر، به‌جز 5 قلاده، باقی موارد به‌دلیل گیرافتادن در تورهای صیادی است.  

* زمزمه‌های صدور مجوز شکار 5 تا 6 هزار قلاده فک در روسیه

صیاد شیرازی در پاسخ به اینکه بیشترین خطر را از سمت روسیه داریم و در این زمینه چه اقداماتی صورت گرفته است، پاسخ داد: نشست‌های مختلف را با آنها داشتیم و البته در زمستان 2018 شکار فک در روسیه ممنوع شد اما در سال 2019 اقدام قابل ملاحظه‌ای در این زمینه نداشتیم.

وی می‌افزاید: مورد شوک‌برانگیزی که طبیعت‌دوستان را رنج می‌داد این بود که زمزمه‌هایی مبنی بر صدور مجوز شکار 5 تا 6 هزار قلاده فک خزرى در زمستان 2019 را در این کشور داشتیم که با پیگیری‌های انجام‌شده توانستیم مقابل آن بایستیم با این استدلال که تعداد فک‌ها به 10 درصد میزان خود رسیده است.

* شکارچیان فک در روسیه به‌دنبال کسب سهمیه شکار

مسؤول مرکز درمانی و تحقیقاتی فک خزری می‌گوید: شیلات روسیه به‌واسطه سهیم‌بودن در منافع حاصل از تجارتِ پوست فک‌هاى خزر هرگز موافق قرار گرفتن نام فک در کتاب سرخ روسیه نبوده و نیست چرا که در نتیجه آن هرگونه تصمیم‌گیرى براى فک خزری از سیطره این ارگان خارج و به محیط زیست روسیه سپرده می‌شود.

صیاد شیرازی می‌افزاید: شکارچیان فک به‌شدت به‌دنبال کسب سهمیه برای زمستان 2019 بودند و برای جلوگیری از شروع شکار دوباره، نیاز به این بود که با کمک کمپین‌ها و جمع‌آوری امضا همچنین همراه‌کردن دولت و شیلات روسیه، این اتفاق یعنی ممنوعیت شکار فک در روسیه را برای سال 2019 داشته باشیم که تا حدودی صورت گرفت اما شکارچیان همچنان به شکار ادامه دادند.

شیرازی در پاسخ به اینکه گفته می‌شود کمترین آسیب به فک خزری را در سواحل قزاقستان داریم، اظهار می‌دارد: بله، در قزاقستان فعالیت‌های آموزشی صورت گرفت، از چند ساحل این کشور بازدید داشتیم و در حال حاضر، شکار فک در سواحل قزاقستان انجام نمی‌شود.

این پژوهشگر ادامه داد: بیشترین تجمع فک‌ها را نیمه سرد سال در قزاقستان می‌بینیم به دلیل که سطح آب در این منطقه یخ می‌زند و شرایط خوبی برای زادآوری فک‌ها ایجاد می‌شود، باوجود این تجمع، قزاقستان همکاری خوبی دارد.

* آلودگی نفتی خطری برای حیات جانداران خزر

وی خطر مهم دیگر برای حیات فک‌ها را آلودگی‌های نفتی به‌دلیل وجود پایانه نفتی در سواحل خزر در کنار پساب‌های صنعتی عنوان کرد که بسیار برای این حیوان و سایر جانداران خزر مضر است.

مسؤول مرکز درمانی و تحقیقاتی فک خزری درباره ویژگی‌ها و اهمیت فک خزری برای اکوسیستم خزر اظهار می‌دارد: حضور فک‌ها در پهنه بزرگ خزر بستگی به دمای آب دارد، آنها با دمای پایین آب سازگارتر هستند و در فصول گرم سال خود را به عمق می‌رسانند.

صیاد شیرازی با بیان اینکه فک خزری در رأس هرم غذایی خزر است، تصریح می‌کند: این جاندار می‌تواند زیرمجموعه‌های خود را کنترل کند، برخی از آبزیان که توانایی کمتری را دارند شکار می‌کند، نحوه شکار فک‌ها گزینشی است و به همین دلیل نسل بعدی جانداران شکارشده قوی‌تر هستند و تعادل زیستی در زنجیره غذایی  خزر همواره برقرار است.

وی ادامه می‌دهد: اگر فک‌های خزری منقرض و یا بسیار کم شوند، تعادل زیستی خزر دچار اختلال می‌شود، جمعیت کیلکاها نیز به‌طور صد درصدی آسیب می‌بیند، به این معنی که وقتی در یک زنجیره، رأس هرم حذف شود، تمامی آن زنجیره نیز به‌مرور حذف می‌شوند.

* حفاظت از فک خزری حفاظت از دریای خزر

به گزارش آوای خزر، فک سمبل سلامت مجموعه بزرگ جانداران خزر است، به‌خطر افتادن حیات این جاندار باشکوه و دوست‌داشتنی، مجموعه آبی خزر را دچار چالش خواهد کرد.

با اطمینان می‌توان گفت که فک به ایجاد تعادل در اکوسیستم خزر کمک می‌کند و این مسافر ارزشمند، بی‌تردید گونه منحصربه‌فردی برای پژوهش‌های زیستی و آلودگی‌های موجود در بزرگترین دریاچه جهان است.

روند رو به کاهش جمعیت فک‌ها با شکار مستقیم و از طرفی آلودگی‌های نفتی و صنعتی نه‌تنها برای حیات فک‌ها بلکه برای همه آبزیان و در نهایت برای انسان تأثیرات مخربی دارد.

در این زمینه افزایش آگاهی عمومی به‌ویژه در جمعیت انسانی حاشیه خزر و تشویق گروه‌های امداد و نجات و ماهیگیران پهنه بزرگ خزر و از سویی همراه‌کردن مسوولان مرتبط برای حفظ این گونه ارزشمند حائز اهمیت است.

فراموش نکنیم که اکوسیستم خزر یک زنجیره است و اگر یکی از اجزای آن را از بین ببریم تبعات جبران‌ناپذیری در چرخه حیات زیست‌مندان دریا ایجاد می‌شود، با این اوصاف باید بیش از همیشه باور و اعتقاد داشته باشیم که حفاظت از فک خزری حفاظت از دریای خزر، و حفاظت از دریای خزر حفاظت از نسل امروز و آینده از مخاطرات محیط زیستی است.

***

در بخش دیگر این گزارش به سراغ تنوع زیستی فراوانی یا گوناگونی جامع زندگی از گیاه و جانور تا زندگی میکروبی اعم از تنوع ژنتیکی، تنوع گونه‌ای و تنوع بوم‌سازگان که عامل سلامت و احیای محیط زیست هستند؛ می‌رویم.

محمدعلی افرائی‌بندپی رئیس بخش اکولوژی پژوهشکده اکولوژی دریای خزر است. او با اشاره به اینکه دریای خزر بزرگ‌ترین دریاچه جهان است و به‌دلیل برخورداری از گونه‌های خاص جانوری به‌ویژه فوک خزری و ماهیان خاویاری و داشتن حداکثر عمق 1025 متر در بخش جنوبی متمایز از سایر دریاچه‌های جهان است گفت: در این دریا و حوزه آبریز آن حدود 123 گونه ماهی از خانواده‌های مختلف زیست می‌کنند که از نظر تنوع زیستی بسیار هستند.

ثبت تمام‌ گونه‌های ماهیان خاویاری خزر در لیست کتاب قرمز

وی درباره ماهیان خاویاری که در دریای خزر زیست‌مند هستند، بیان کرد: پنج گونه ماهیان خاویاری در خزر داریم اما متاسفانه همه گونه‌های آنها در لیست کتاب قرمز اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت (IUCN) قرار دارند که جای نگرانی است.

رئیس بخش اکولوژی پژوهشکده اکولوژی دریای خزر درباره مخاطرات دریایی با اعلام اینکه این مخاطرات شامل مجموعه عواملی است که سبب تغییراتی در یک بوم‌سازگان می‌شوند، تصریح کرد: این تغییرات در نهایت سبب حذف و اضافه‌شدن برخی گونه‌ها، خسارت جبران‌ناپذیر اقتصادی و اجتماعی و اثر بر روی بهداشت سلامت و امنیت غذایی می‌شوند. ازجمله این مخاطرات دریایی، آلودگی‌های زیست‌محیطی اعم از آلودگی‌های زیستی و غیرزیستی هستند.

وی ادامه داد: از آلودگی‌های زیستی می‌توان حضور گونه‌های غیربومی و شکوفایی جلبکی را نام برد که در دریای خزر این اتفاق در سال‌های اخیر افتاده است، از حضور گونه غیربومی شانه‌دار که زیستگاه اصلی آن در اقیانوس اطلس است اما از طریق آب توازن کشتی‌ها وارد شد و خسارات زیادی را در دهه 1380 به جوامع صیادی به‌خصوص صیادان کیلکاگیر زده است و خسارات جبران‌ناپذیری دیگری را نیز ایجاد کرد.

 مخاطرات زیستی خزر

این کارشناس پژوهشکده اکولوژی دریای خزر از دیگر مخاطرات زیستی را شکوفایی جلبکی برخی از گونه فیتوپلانکتونی در دهه 80 عنوان کرد که در سال 1385 در سواحل غربی و مرکزی دریای خزر به‌عنوان شکوفایی شیری‌رنگ معروف است و ناشی از رشد زیاد گونه فیتوپلانکتونی نودولاریا که از گروه سیانوفیتا بوده و به‌عنوان یکی از مخاطرات مهم زیست‌محیطی اکوسیستم‌های آبی مطرح است.

وی ادامه داد: حضور گونه‌های غیربومی از ماهیان که از طریق کانال ولگادن وارد دریای خزر شدند می‌توان به ماهی تیزه کولی، سه‌خاره ماهیان، آمورچه اشاره کرد که همه این ماهیان غیربومی هستند و به‌عنوان رقیب غذایی برای سایر گونه‌های بومی محسوب می‌شوند و اکنون برخی از این گونه مثل تیزه‌کولی و آمورچه در تمام نقاط ایران پراکنش آن گسترش پیدا کرده است.

رئیس بخش اکولوژی پژوهشکده اکولوژی دریای خزر از مخاطرات غیرزیستی به آلودگی‌های نفتی ناشی از تردد کشتی‌ها در دریای خزر، ورود شوینده‌ها از صنایع روستایی، ورود سموم کشاورزی از صنایع کشاورزی و فلزات سنگین در بهداشت امنیت غذایی اشاره و بیان کرد: خطرات ناشی از این آلاینده‌ها بیشتر بر روی جوامع انسانی به‌خصوص برای ساحل‌نشینان که بیشتر از ماهیان استفاده می‌کنند تأثیرگذار است.

افرائی‌بندپی افزود: بنابراین یکی از موارد بسیار مهم، جلوگیری و کنترل این مجموعه عوامل زیست‌محیطی است که می‌تواند در زنجیره غذایی و مصرف غذایی مهم باشد البته و خوشبختانه میزان عناصر فلزی و آلاینده‌های نفتی در بافت خوراکی ماهیان بررسی‌شده در پژوهشکده اکولوژی دریای خزر بالاتر از حد مجاز نبوده است و برای مصرف انسانی مشکل ایجاد نمی‌کند.

خطر امواج دریایی برای زیست‌مندان خزر

وی ازجمله مخاطرات دریایی در دریای خزر، تغییرات اقلیمی جهانی را نام برد که کشور ما از این موضوع مستثنی نبوده است و نمونه بارز آن را نیز افزایش سطح تراز آب دریای خزر و پیشروی آب تا 500 متر در دو دهه گذشته اعلام کرد که خساراتی به ساحل‌نشینان و تاسیسات شیلاتی وارد کرده بود.

این کارشناس پژوهشکده اکولوژی خزر از جمله مخاطرات دریایی در دریای خزر که می‌تواند سبب خسارت جبران‌ناپذیر به بخش شیلاتی به‌خصوص پرورش‌دهندگان ماهی در قفس شود را وجود امواج دریایی در ساحل جنوبی دریای خزر عنوان کرد که سابقه طول این امواج به 12 متر هم می‌رسد.

وی ادامه داد: با توجه به اینکه شیلات ایران در دهه 90 فعالیت آبزی‌پروری دریایی را جهت توسعه آبزی‌پروری در بخش جنوبی دریای خزر در دستور کار خود قرار داد بنابراین جلوگیری از خسارت ناشی از پارگی تور قفس، از بین رفتن قفس‌ها در مقابل امواج و نیز برخورد کشتی‌های باری با این قفس‌ها را باید به‌جد پیگیری کند تا فعالان این نوع صنایع جدید دچار خسارت کمتری شوند.

رئیس بخش اکولوژی پژوهشکده اکولوژی دریای خزر با اعلام اینکه یکی از راه‌های مهم جهت کنترل مخاطرات دریایی پیش‌بینی وقوع مخاطرات دریایی است، گفت: هدف از پیش‌بینی مخاطرات دریایی کاهش اثرات زیان‌بار ناشی از مسائل اقتصادی - اجتماعی، زیست‌محیطی و جلوگیری از خسارت سازه‌‌ای دریایی به‌ویژه قفس‌های پرورش ماهی است.

اخبار مازندران

انتهای پیام/ 1354